Chełmno nad Nerem - Kulmhof am Ner
KALENDARIUM WYDARZEŃ
1939 - 1 września Niemcy hitlerowskie napadają na Polskę – rozpoczyna się II wojna światowa. Za regularnymi oddziałami Wehrmachtu do Polski wkraczają grupy operacyjne niemieckiej policji bezpieczeństwa
1939 - w II połowie listopada w lesie rzuchowskim zostaje rozstrzelanych kilkudziesięciu Polaków, wśród nich są czterej mieszkańcy Dąbia: Henryk Orywoll (drogomistrz), Zygmunt Gogela (mgr farmacji, aptekarz), Czesław Zapędowski (lekarz, przewodniczący Komisji Rewizyjnej Rady Miejskiej ) oraz Józef Kona (komendant Związku Strzeleckiego, radny Rady Miejskiej w Dąbiu).
1941 - w listopadzie w Chełmnie nad Nerem powstaje obóz zagłady – Kulmhof am Ner.
1941 - 8 grudnia ma miejsce pierwsza tura wysiedleń około 2300 Żydów mieszkańców Koła. W obozie giną pierwsze ofiary – Żydzi z getta w Kole.
1941 - 17 grudnia do obozu zostaje przewiezionych 975 Żydów z getta w Dąbiu – 920 osób ginie od razu.
1942 - w dniach 15 grudnia - 16 stycznia w Chełmnie ginie około 4200 Cyganów deportowanych do obozu z getta łódzkiego.
1942- 16 stycznia to początek deportacji Żydów z łódzkiego getta. Pierwsza grupa Żydów z Litzmannstadt zostaje zamordowana 17 stycznia.
1942 - 19 stycznia więźniowie: Jakub Grojnowski ( Grojanowski) znany też jako Szlome (Szlamek) Fajner oraz Michał Podchlebnik uciekają z obozu. Obaj należeli do Waldkommando. Zdołali uciec w czasie przewożenia ich do lasu rzuchowskiego. Tego dnia ucieka również Abracham Roj, lecz w obawie o własne życie ujawnia ten fakt dopiero wiele lat po wojnie.
1942- 31 stycznia Niemcy za próbę poinformowania opinii publicznej o istnieniu obozu dokonują aresztowania sekretarza gminy w Chełmnie, Stanisława Kaszyńskiego. Wkrótce potem zostaje aresztowana również jego żona Karolina Kaszyńska.
1942 – 3 lutego Stanisław Kaszyński ginie zastrzelony przez Niemców w wąwozie pomiędzy kościołem, a pałacem w Chełmnie.
1942- 4 -16 maja w 12 transportach liczących łącznie około 11 000 osób, zostają do Chełmna przywiezieni Żydzi z Europy Zachodniej umieszczeni wcześniej w getcie w Łodzi.
1942 – w maju niemieckie lotnictwo wykonuje zdjęcia obozu. Niemieckie władze okupacyjne chcą się w ten sposób upewnić, czy teren obozu jest dostatecznie zamaskowany.
1942 - 1 – 12 września to czwarty etap deportacji Żydów z łódzkiego getta (tzw. Gehsperre). Do Kulmhof am Ner zostaje wtedy przewiezionych około 15 700 mieszkańców getta.
1943 - 7 kwietnia Niemcy wysadzają pałac w Chełmnie i krematoria w lesie rzuchowskim.
1943 - 11 kwietnia SS-Sonderkommando Kulmhof opuszcza Chełmno i zostaje skierowane do Jugosławii do walk z miejscową partyzantką w ramach jednostki Waffen SS Prinz Eugen.
Monument ku czci pomordowanych w byłym obozie straceń w Chełmnie.
Na jednej ze ścian pomnika umieszczono sparafrazowany fragment tekstu.
Jego autorem jest prawdopodobnie więzień Chełmna, Izaak Sigelman,
który zginął w obozie w grudniu 1944r.
" Wzięto nas od starca do niemowlęcia
między miastem Koło a Dąbie,
wzięto nas do lasu i tam gazowano
i rozstrzeliwano i palili...
Otóż prosimy aby nasi przyszli bracia
ukarali naszych morderców...
Świadków naszego gnębienia
którzy mieszkają w okolicy
prosimy o rozgłoszenie tego
morderstwa na całym świecie..."
ROCZNA PRZERWA W DZIAŁALNOŚCI OBOZU
1944 – wiosną podjęta zostaje decyzja o likwidacji łódzkiego getta (liczącego wówczas 80 tys. mieszkańców), ostatniego na ziemiach polskich jakie jeszcze istniało - obóz śmierci w Chełmnie wznawia działalność. Oddział specjalny (Sonderkommando) stacjonujący w obozie zostaje przemianowany na Sonderkommando Bothmann.
1944 - w okresie od 23 czerwca do 14 lipca w 10 transportach deportowano z getta łódzkiego i uśmiercono w Chełmnie ponad 7 tysięcy osób.
1944 – od września do października Niemcy definitywnie likwidują obóz z powodu zbyt małej wydajności zabijania, burzą piece krematoryjne, a gruz wywożą na leśne drogi. Do ostatecznej likwidacji łódzkiego getta zostaje wyznaczone Auschwitz – Birkenau.
1945 – w nocy z 17 na 18 stycznia, na kilka dni przed wkroczeniem Armii Czerwonej, Niemcy mordują ostatnich więźniów: wyprowadzają ich piątkami ze spichlerza i zabijają strzałami w tył głowy. Zamknięci w budynku ludzie podnoszą bunt i zabijają dwóch SS-manów ( jednym z nich jest szef Waldkommando- Willi Lenz). W zamieszaniu dwóch więźniów ucieka, są to: Mordechaj (Mieczysław) Żurawski, rzeźnik z Włocławka i piętnastolatek z Łodzi Szymon Srebrnik. Więźniowie, którzy pozostali w budynku zostają spaleni żywcem.
Obelisk upamiętniający śmierć dzieci z Wielkopolski, z rejonu łódzkiego, dzieci z Zamojszczyzny i czeskich Lidic.
OKRES POWOJENNY
DZIEJE UPAMIĘTNIENIA BYŁEGO OBOZU STRACEŃ
W CHEŁMNIE NAD NEREM
1957 – w pobliżumiejsca, w którym stał zniszczony pałac ustawiono obelisk upamiętniający tragedię pomordowanych. Obelisk ufundowały gminy żydowskie z Łodzi i Włocławka.
1964 – 27 września na terenie lasu rzuchowskiego odsłonięto pomnik ku czci ofiar pomordowanych w byłym obozie straceń w Chełmnie nad Nerem zaprojektowany przez Józefa Stasińskiego i Jerzego Buszkiewicza. Na jednej ze ścian monumentu umieszczono sparafrazowany fragment tekstu z wołaniem o pamięć do przyszłych pokoleń. Jego autorem jest prawdopodobnie Izaak Sigelman, który zginął w obozie w grudniu 1944r.
1990 - 17 czerwca w lesie rzuchowskim otwarto Muzeum byłego Obozu Zagłady w Chełmnie nad Nerem będące oddziałem Muzeum Okręgowego w Koninie. Odsłonięto również Ścianę Pamięcioraz tablicę pamiątkową usytuowaną na wydobytych i zabezpieczonych reliktach krematorium.
1991– 7 sierpnia odsłonięto obelisk ku czci Stanisława Kaszyńskiego, sekretarza gminy w Chełmnie, który próbę przekazania światu wiadomości o trwającym w Chełmnie ludobójstwie przypłacił życiem swoim i swojej żony.
1992– 24 sierpnia w pobliżu Ściany Pamięciodsłonięto obelisk poświęcony 4953 Żydom z Bełchatowa.
1993– na Ścianie Pamięci umieszczono tablice upamiętniające pomordowanych w Kulmhof 3517 Żydów z Łasku i około 8 tysięcy Żydów ze Zduńskiej Woli.
1994 – z okazji 50 rocznicy likwidacji getta łódzkiego z udziałem Naczelnego Rabina Izraela oraz Ambasadora Izraela w Polsce odsłonięto płyty pamiątkowe ku czci pomordowanych mieszkańców Turku.
1994 - ziomkostwo Turkowian z Izraela ufundowało Lapidarium złożone z uratowanych przez Muzeum nagrobków z cmentarza żydowskiego w Turku.
1994 - wzdłuż drogi wiodącej od pomnika na polanę z grobami ustawiono tablice upamiętniające miejsca martyrologii Żydów na terenie województwa konińskiego.
1995 – z inicjatywy Towarzystwa Niemiecko – Żydowskiego z Hamburga upamiętniono Drogę Śmierciwiodącą z dworca w Kole do pałacu w Chełmnie, przez Powiercie i las rzuchowski.
1996 – ziomkostwo byłych mieszkańców Brzezin w Izraelu przygotowało upamiętnienie 3 tysięcy brzezinian pomordowanych w Chełmnie.
1999– 15 sierpnia odsłonięto obelisk powstały z inicjatywy Gąbińskiego Żydowskiego Towarzystwa Historyczno-Genealogicznego w Stanach Zjednoczonych.
2001 – 14 maja w obecności ambasadora Izraela w Polsce prof. Szewacha Weissa oraz Sekretarza Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa Andrzeja Przewoźnika nastąpiło uroczyste odsłonięcie pomnika autorstwa rzeźbiarza Stanisława Mystka ku czci 70 tysięcy Żydów z łódzkiego getta zamordowanych w Chełmnie. Inicjatorem budowy pomnika był Earl A. Lachman z Holocaust Memorial Foundation of Illinois w USA.
2007 – 8 listopada na terenie lasu rzuchowskiego, z inicjatywy ks. Józefa Miłka – proboszcza parafii rzymskokatolickiej w Chełmnie oraz miejscowych władz samorządowych, ks. biskup Wiesław Alojzy Mering – Ordynariusz Diecezji Włocławskiej, po raz pierwszy odprawił koncelebrowaną Mszę św. upamiętniającą zamordowanych w byłym obozie straceń Kulmhof am Ner. Mszę św. połączono z odczytem na temat historii obozu. Uroczystość ma charakter cykliczny.
2008 - 10 września, po mszy św. celebrowanej przez ks. biskupa Wiesława A. Meringa, przy udziale naczelnego rabina Polski Michaela Schudricha, w lesie rzuchowskim odsłonięto pomnik upamiętniający śmierć Żydów z Kutna,którzy zostali zamordowani w Chełmnie.
Lapidarium złożone z nagrobków pochodzących z cmentarza żydowskiego w Turku.
W miejscu tym odbywają się lekcje muzealne dla młodzieży poświęcone tematyce holocaustu
oraz historii Żydów polskich.
